Nie wszystkie dzieci mogą korzystać z mowy w pełni lub w ogóle. W takich przypadkach ogromne znaczenie mają alternatywne i wspomagające sposoby komunikacji (AAC), które umożliwiają wyrażanie myśli, potrzeb i emocji oraz uczestniczenie w życiu społecznym.
Czym jest AAC?
AAC (ang. Augmentative and Alternative Communication) to zbiorcze określenie metod i narzędzi, które wspierają lub zastępują mowę. Mogą one obejmować gesty, symbole, obrazy, książki komunikacyjne czy technologie elektroniczne. AAC nie tylko ułatwia porozumiewanie się, ale także wspiera rozwój języka i poczucie niezależności dziecka.
Komunikacja wspomagająca (augmentative communication) – wspiera istniejącą mowę, uzupełniając ją.
Komunikacja alternatywna (alternative communication) – zastępuje mowę w sytuacjach, gdy jest ona całkowicie niemożliwa.
Rodzaje AAC
Komunikacja wspomagająca naturalna
Polega na używaniu własnego ciała – gestów, mimiki twarzy czy innych form niewerbalnych – w celu wyrażania potrzeb i uczuć.
Komunikacja wspomagająca specjalistyczna
Wykorzystuje dodatkowe narzędzia, takie jak:
- tablice komunikacyjne,
- plansze ze słowami lub symbolami graficznymi,
- symbole dotykowe, przedmiotowe lub obrazki jako reprezentacje nazw,
- pomoce komputerowe i aplikacje AAC.
Narzędzia wspierające komunikację
Narzędzia mogą być niskiej lub wysokiej technologii:
- Niska technologia: książki komunikacyjne, tablice tematyczne, foldery osobiste – zwykle w wersji papierowej.
- Wysoka technologia: urządzenia elektroniczne generujące mowę.
Podczas planowania wsparcia terapeutycznego dla użytkownika AAC istotne jest ustalenie metody komunikacji, czyli sposobu, w jaki osoba przekazuje swoje komunikaty.
Wybór odpowiedniego systemu zależy od możliwości psychofizycznych, umiejętności motorycznych, zdolności poznawczych, potrzeb i preferencji użytkownika AAC.
W zależności od kanału przekazu, który jest wykorzystywany w komunikacji AAC wyróżnia się następujące systemy:
- manualne – bazujące na gestach i ruchach rąk, zwłaszcza dłoni, np. język migowy, fonogesty.
- graficzne – wykorzystujące wizualne przedstawienia dźwięków, słów i pojęć, np. piktogramy, PCS, alfabet literowy.
- dotykowe – oparte na zmysłach dotyku i czucia powierzchniowego skóry, np. pismo Braille’a, alfabet punktowy.
- łączone – łączące różne metody, np. system Makaton, który wykorzystuje zarówno znaki manualne, jak i symbole graficzne.
Przy wyborze odpowiedniego systemu AAC należy wziąć pod uwagę między innymi sprawność ruchową, sprawność wzroku i słuchu, poziom rozwoju intelektualnego, rozumienie mowy, poziom mowy czynnej, aktualne sposoby porozumiewania się, motywację do komunikowania się, osoby uczestniczące w komunikacji, umiejętności czytania, pisania i obsługi komputera, dostępność do narzędzi elektronicznych.
Rodzaje komunikacji AAC
- Gesty i znaki
- Naturalne gesty (np. „chodź”, „daj”, „jeszcze”) lub systemowe, np. Makaton, który łączy znaki i słowa.
- Gesty pomagają dziecku szybciej wyrazić potrzeby, emocje i intencje, a jednocześnie wspierają rozwój mowy, bo łączą ruch, obraz i dźwięk.
- Tablice komunikacyjne
- Arkusze z zdjęciami, symbolami lub piktogramami, które dziecko może wskazywać.
- Mogą być papierowe, laminowane lub cyfrowe, a ich zawartość dostosowywana do codziennych sytuacji i zainteresowań dziecka.
- Dziecko może wskazywać wybrane symbole palcem, wzrokiem lub ruchem głowy. Tablice są łatwe do dostosowania do potrzeb dziecka – można tworzyć je tematycznie (np. „w klasie”, „w domu”, „na spacerze”) i stopniowo rozszerzać ich zakres.
- Książki komunikacyjne
- Zestawy tematycznych stron z symbolami lub obrazkami.
- Umożliwiają tworzenie prostych zdań, rozwijanie wypowiedzi i naukę nowych słów.
- Książki to rozwinięta wersja tablic komunikacyjnych – zestaw wielu stron tematycznych, które tworzą spójny system komunikacji.
Każda strona może dotyczyć innej sfery życia: jedzenia, zabawy, emocji, szkoły, przyjaciół. Dziecko, przewracając strony, może budować coraz dłuższe i bardziej złożone wypowiedzi.
Książki komunikacyjne wspierają naukę języka, strukturę wypowiedzi oraz rozumienie pojęć.
- Komunikatory elektroniczne i aplikacje
- Tablety lub specjalne urządzenia z aplikacjami AAC, które odczytują wybrane symbole głosem syntetycznym.
- Umożliwiają prowadzenie rozmów, zadawanie pytań i wyrażanie emocji zarówno w domu, jak i w szkole.
- To nowoczesne narzędzia technologiczne, które pozwalają dziecku „mówić” za pomocą urządzenia dzięki temu użytkownik może prowadzić rozmowy, wyrażać emocje, zadawać pytania i uczestniczyć w życiu społecznym – zarówno w domu, jak i w szkole.
Wiele aplikacji (np. Grid, Proloquo2Go, CoughDrop, LetMeTalk) można dostosować do indywidualnych potrzeb dziecka, zmieniając wygląd, liczbę symboli, głos czy język.
Dlaczego AAC jest ważne?
- Daje dziecku możliwość aktywnie uczestniczyć w rozmowach i relacjach społecznych.
- Wspiera rozwój języka, pamięci, koncentracji i umiejętności społecznych.
- Zwiększa poczucie bezpieczeństwa i pewności siebie, gdy dziecko wie, że może się porozumieć w każdej sytuacji.
Jak wspierać dziecko korzystające z AAC?
- Używaj wybranych gestów i symboli w codziennych sytuacjach.
- Modeluj poprawne użycie komunikacji AAC– mów i jednocześnie pokazuj gesty, wskazuj symbole.
- Zachęcaj dziecko do wyboru i budowania własnych wypowiedzi.
- Dostosowuj narzędzia AAC do potrzeb i możliwości psychofizycznych dziecka – komunikacja powinna być przyjemna i motywująca.
